شیراز تحلیل – آبیاری مزارع و زمین‌های کشاورزی با فاضلاب شهری و تصفیه نشده مشکلی است که در دو دهه گذشته گریبانگیر مردم شیراز شده است؛ مشکلی که برخی آن را به ظرفیت پایین تصفیه‌خانه شیراز و برخی هم آن را به منفعت طلبی بهره برداران کشاورزی نسبت می‌دهند.
در بازدیدهای میدانی از محل کاشت محصولات کشاورزی در مناطق پایین دست شیراز برخی از مشاهدات خود را ثبت کرده است ، این مشاهدات بیانگر کانال ها و مجاری است که پساب های جاری در این منطقه به مزارع کشاورزی می رسد.
در حالی که در کنار زمین کشاورزی‌اش ایستاده و به دسته بیلش تکیه داده بود با اعتراض گفت:«چرا تمهیداتی برای تصفیه‌سازی آب اندیشیده نمی‌شود؟ اگر ظرفیت تصفیه خانه افزایش یابد مشکلات کشاورزان این منطقه برطرف می‌شود. ما هم به عنوان کشاورز دوست نداریم زمین‌هایمان را با آب فاضلاب آبیاری کنیم؛ خودمان هم می‌دانیم که این کار مشکلاتی به همراه دارد. من برای اینکه از آب تصفیه شده برای آبیاری زمین‌هایم استفاده کنم مجبور شدم با هزینه هنگفتی سه کیلومتر و نیم کانال از تصفیه خانه تا سر زمینم احداث کنم اما اگر ظرفیت تصفیه خانه گسترش یابد و آب تصفیه شود مشکل دیگر کشاورزان این منطقه هم حل خواهد شد.»
این‌ها را م – زارعی یکی از کشاورزان مناطق بالادست دریاچه نمک در بازدید میدانی جمعی از مسئولان فارس از این مناطق عنوان کرد. بازدیدی که با هدف بررسی مباحث زیست‌محیطی و آلاینده‌های محیطی در مناطق بالادست دریاچه مهارلو و زمین‌های کشاورزی این مناطق انجام شد.
در ابتدای این بازدید مسئولان از تصفیه‌خانه فاضلاب شماره یک شیراز و کانال فاضلابی که از شهر شیراز به سمت زمین‌های کشاورزی در مناطق بالادست دریاچه مهارلو کشیده شده است دیدن کردند. تصفیه‌خانه‌ای که به گفته مسئولان ظرفیت تصفیه تمام فاضلاب شهر شیراز را ندارد.
ظرفیت تصفیه‌خانه پاسخگوی نیاز شیراز نیست
بهمن بهروزی مدیرعامل شرکت آب و فاضلاب شیراز در این بازدید اظهار کرد: تصفیه خانه فاضلاب شماره یک شیراز با ظرفیت حدود ۸۱ هزار مترمکعب در شبانه روز برای جمعیت حدود ۴۲۵هزار نفر در حال فعالیت است. تصفیه‌خانه شماره ۲ نیز در مجاورت شهرک صنعتی با ظرفیت ۱۰۰ هزار مترمکعب برای جمعیت ۶۰۰هزار نفر در مدار بهره‌برداری قرار دارد.
بهروزی افزود: اگر جمعیت شیراز را ۲میلیون نفر در نظر بگیریم، تصفیه‌خانه شماره یک می‌تواند پاسخگوی نیاز جمعیتی در حدود یک میلیون و ۴۵ هزار نفر باشد. لذا نیاز به ساخت تصفیه‌خانه جدید به شدت احساس می‌شود. این در حالیست که راه‌اندازی تصفیه خانه جدید با ظرفیت ۱۰۰ هزار مترمکعب دو یا سه سال طول می‌کشد و به اعتباری بیش از هزار و ۵۰۰ میلیارد تومان نیاز دارد.
ضرورت ساخت تصفیه خانه جدید
وی با بیان اینکه ساخت تصفیه‌خانه جدید با محدودیت‌های اعتباری روبه رو است، افزود: قانون برای توسعه و ساخت تصفیه‌خانه راه‌های مختلفی را پیش‌بینی کرده است. در واقع می‌توان از محل فروش پساب، این اعتبار را تأمین کرد. ما همه این راه‌ها را رفته‌ایم اما هنوز به نتیجه نرسیده‌ایم. البته همچنان در حال پیگیری هستیم تا اقدامات لازم برای توسعه تصفیه‌خانه شماره یک شیراز تا یک یا دو ماه دیگر انجام شود.
بهروزی با اشاره به اینکه سالانه حدود ۳۵ هزار مشترک جدید اضافه می‌شود، گفت: در صورتی که تأمین اعتبار شود شرایط لازم برای طراحی و ساخت تصفیه خانه جدید مهیا است.
آبیاری زمین‌های کشاورزی با پساب فاضلاب
وی در رابطه با آبیاری زمین‌های کشاورزی با پساب این تصفیه خانه افزود: پسابی که از تصفیه خانه خارج می‌شود در رنج استاندار زیست محیطی قرار دارد و ما مشکل خروجی تصفیه‌خانه نداریم اما آنچه در بالادست و در کانال مجاور مشاهده می‌شود آب‌های سرگردانی هستند از پساب خانگی، کانال آب سطحی شهرداری و آبهایی که وارد شبکه نمی‌شوند که این آب‌های سرگردان از طریق زه‌کشی که توسط سازمان آب اجرا شده با آب پساب مخلوط می‌شود و به پایین دست می‌روند.
مدیرعامل شرکت آب و فاضلاب شیراز با بیان اینکه کشت محصول با این پسابی که منشأ بخشی از آن مشخص نیست غیرقانونی است، گفت: متأسفانه پساب کارخانه روغن نباتی وارد تصفیه خانه می‌شود. البته در حال پیگیری قضایی برای حل این مشکل هستیم اما همه عوامل باید همکاری کنند که این کار به نتیجه برسد.
وی با بیان اینکه اعتبار شرکت آب و فاضلاب در لایحه بودجه ۱۴۰۲ حدود ۵۰ میلیارد تومان است؛ گفت: قطعا با این اعتبار نمی‌توان تصفیه‌خانه ساخت. از طرفی تحت فشار هستیم که هر روز باید شبکه احداث کنیم. لذا این کار از عهده یک دستگاه اجرایی خارج است و اولویت اصلی تامین منابع مالی است.
غیرقانونی بودن آبیاری مزارع با آب فاضلاب
هرچند برخی از کشاورزان معتقدند عدم حمایت از معیشت آنها و از سویی نبود برنامه‌ریزی درست برای اجرا و پیاده‌سازی سیستم‌های نوین آبیاری موجب شده تا کشاورزان برای ادامه فعالیت خود و آبیاری مزارع دست به گریبان آب‌های فاضلاب شوند اما آبیاری مزارع با آب فاضلاب غیرقانونی است. در حقیقت آبیاری مزارع کشاورزی با فاضلاب خام و پساب تصفیه نشده، ممنوع است و در صورت مشاهده افراد خاطی از طرف مراجع قضایی، بر اساس ماده ۶۸۸ قانون مجازات‌های اسلامی، ماده ۱۵ حفاظت از خاک و ماده ۴۶ قانون توزیع عادلانه آب، با متخلفان برخورد می شود و حتی در صورت لزوم، مزرعه معدوم خواهد شد. معاون سیاسی، امنیتی و اجتماعی فرمانداری شیراز هم معتقد است که برخوردهایی که با کشاورزان متخلف در چندین سال گذشته صورت گرفته برخوردهای بازدارنده‌ای نبوده و نیاز است که برخورد جدی‌تری با این افراد متخلف شود.
جعفر طاهری با بیان اینکه بالغ بر ۵۰ الی ۶۰ درصد از فاضلاب شهر شیراز تصفیه و مابقی این فاضلاب در محیط و کانال‌های مختلف رها می‌شود، گفت: در حال حاضر کشت با پساب فاضلاب خام یکی از دغدغه‌های مهم مسئولان شهر شیراز محسوب می‌شود؛ این مسئله باعث شده میوه‌ها و محصولات کشاورزی دچار آلودگی شوند.
با کشاورزان متخلف برخورد می‌شود
وی افزود: با توجه به حساسیت شورای تأمین نسبت به این مسئله، چندین جلسه کارشناسی برگزار شد و بنا است با محوریت شهرداری شیراز نظارت جدی بر نحوه آبیاری زمین‌های کشاورزی این منطقه اتفاق بیفتد؛ مقرر شده دستگاه‌های مربوطه مانند دامپزشکی، جهاد کشاورزی و منابع طبیعی به این مسئله ورود کنند چراکه کشت محصولات کشاورزی به این روش از نظر بهداشتی کاملا غیرقانونی است.
طاهری ادامه داد: برخوردهایی که با کشاورزان متخلف در چندین سال گذشته صورت گرفته برخوردهای بازدارنده‌ای نبوده اما قرار است با یک برخورد بازدارنده از این کار جلوگیری شود. زیرا سلامت مردم خط قرمز ماست.
وی اضافه کرد: با توجه به اینکه برخی از مواد غذایی تولید شده توسط پساب فاضلاب خام می‌تواند مسموم کننده باشد و سلامت شهروندان را تهدید کند با جدیت این مسئله را دنبال خواهیم کرد؛ بدون تردید با همکاری دستگاه‌های مختلف و نظارت گشت‌های مشترک می‌توانیم از ادامه این کار جلوگیری کنیم.
طاهری یادآور شد: البته شهرداری شیراز نیز درصدد است که چندین تصفیه خانه محلی راه‌اندازی کند؛ اگر سالیانه چندین تصفیه‌خانه محلی فعال شود می‌توان در بازه چند ساله تصفیه فاضلاب شیراز را به صورت کامل انجام داد.
صنایع آلاینده هم مقصرند
البته در بحث آبیاری اراضی کشاورزی با فاضلاب نمی‌توان از ذکر یک نکته مهم غافل شد، در سال‌های اخیر شهرنشینی و صنعت آن چنان در استان رشد یافت که تدابیری برای رها کردن و ساماندهی فاضلاب صنایع، بیمارستان‌ها و ساختمان‌سازی‌هایی که در شهر انجام می‌شود اتخاذ نشد، از این رو برخی شبکه‌های فاضلاب بدون نظارت به کانال‌ها کشاورزی که خیلی پیش‌تر از سبز شدن ساختمان‌ها و کارخانه‌ها وجود داشتند وارد می‌شود در حالی که تفکیک کانال‌های کشاورزی با کانال‌های فاضلاب باید به یک مطالبه اصلی تبدیل شود.
مصطفی مشفقیان مدیرکل امور اجتماعی و فرهنگی استانداری فارس در این باره گفت: رهاسازی بخشی از فاضلاب شهر شیراز در محیط، موجب بروز مشکلات زیست محیطی و آلاینده‌های زیستی در پایین دست تصفیه خانه شماره یک و در مسیر منتهی به دریاچه نمک شده است. در واقع بخشی از فاضلاب شهر شیراز در تصفیه خانه‌های موجود تصفیه نمی‌شود؛ بدون شک این فاضلاب در محیط راهسازی می‌شود.
تصفیه‌خانه‌ها متناسب با رشد جمعیت تقویت نشد
وی با بیان اینکه زیرساخت‌های بهداشتی و تصفیه‌خانه‌های موجود در شیراز متناسب با گسترش شهر و رشد جمعیت تقویت نشده‌اند، افزود: وقتی با رهاسازی فاضلاب در محیط مواجه هستیم قطعا تبعات زیست محیطی هم دامن‌گیرمان می‌شود. همین تصفیه خانه هم به دلیل تخلف برخی کارخانه‌های آلاینده که در شیراز مستقر هستند و عدم رعایت برخی رستوران‌های بزرگ که روغن‌ها را قبل از تصفیه اولیه وارد شبکه فاضلاب می‌کنند با مشکلات بسیاری مواجه است. این مسائل باعث شده کیفیت پساب خروجی تصفیه خانه کاهش یابد.
او با بیان اینکه ۴۰ درصد فاضلاب شهر شیراز تصفیه نمی‌شود، گفت: تصفیه نشدن فاضلاب شیراز خبر هشدار دهنده‌ای است چراکه این فاضلاب به صورت خام وارد محیط می‌شود.
مشفقیان بیان داشت: هکتارها زمین به صورت غیرقانونی توسط برخی کشاورزان تصرف شده که در این زمین‌ها کشت محصول با فاضلاب خام و به صورت غیرقانونی انجام می‌شود. این در حالیست که کشت محصول با فاضلاب خام غیرقانونی است و محصولی که از این روش به دست می‌آید کاملا آلوده است و موجب بروز انواع بیماری‌ها از جمله سرطان می‌شود. در حال حاضر محصولاتی که از این روش غیرقانونی تولید می‌شود وارد زنجیره غذایی مردم شده است.
وجود فوم و میکروارگانیزم بر سطح آب تصفیه خانه
وی عنوان کرد: وجود فوم و میکروارگانیزم بر سطح آب تصفیه خانه شماره یک شیراز نشان‌دهنده این است که بعضی از کارخانجات و صنایع شیراز، فرآیند پیش‌تصفیه را روی پساب خروجی انجام ندادند و در نهایت منجر به آلودگی بیش از حد آب ورودی به تصفیه‌خانه شده‌اند. این مسئله موجب کاهش کیفیت پساب خروجی از تصفیه‌خانه شده است.
تذکر به صنایع آلاینده داده شد اما…
مشفقیان افزود: بارها تذکر کتبی و نامه نگاری برای حل این مشکل انجام شده است اما اقدامات لازم برای برطرف شدن این معضل صورت نگرفته است. این تذکرات حتی به مرحله توقیف کارخانه‌ها هم رسیده اما به دلیل مشکل بیکاری کارگران و از چرخه خارج شدن تولید این اتفاق نیفتاده است. هرچند معتقد هستیم ادامه فعالیت این کارخانه‌ها با همین روند هم خروجی نامطلوبی در حوزه زیست محیطی دارد.
تخلیه غیرقانونی فاضلاب توسط کامیون‌ها
او اضافه کرد: در حال حاضر تخلفی در شهر شیراز به لحاظ زیست محیطی اتفاق می‌افتد و این تخلف این است که فاضلابی که از سطح شهر شیراز جمع‌آوری می‌شود به جای اینکه وارد فرآیند تصفیه شود توسط کامیون‌هایی به صورت خام وارد کانال فاضلاب می‌شود. در طول روز بالغ بر ۱۰۰ کامیون در این کانال تخلیه فاضلاب انجام می‌دهند.
مشفقیان گفت: اراده حاکمیتی در استانداری فارس برای ساماندهی این وضعیت وجود دارد اما از آنجا که اصلاح وضع موجود هزینه‌های بسیاری به همراه دارد و کاری بین‌بخشی محسوب می‌شود نیاز است که رسانه‌ها برای رفع این معضل پای کار بیایند تا هم مردم آگاه شوند و هم تلاش دستگاه‌های اجرایی به صورت مستمر ادامه پیدا کند.
ضرورت تعیین تکلیف زمین‌های کشاورزی در این مناطق
هرچند تشخیص اراضی ملی از اراضی دارای سابقه احیا و کشاورزی کاری تخصصی و در حیطه وظایف کارشناسان است اما بدون شک ویژگی‌هایی برای تشخیص این اراضی و تعیین تکلیف زمین‌های این منطقه وجود دارد. رییس گروه پایش محیط زیست استانداری فارس در این بازدید به انواع زمین‌ها در این منطقه اشاره کرد و گفت: سه دسته زمین در این منطقه داریم. یک دسته از زمین‌ها مستثنیات، یک دسته زمبن‌های واگذاری طرح طوبی و یک دسته زمین‌های تصرفی هستند؛ تکلیف زمین‌های مستثنیات مشخص است و باید کانال فاضلاب حذف شود تا صاحبان این زمین‌ها نتوانند از آن بهره ببرند. زمین‌های طرح طوبی هم زمان مشخص دارد که زمان آنها تمام شده و چون اجرای طرح نشده در صورت تخلف صاحب زمین اداره کل منابع طبیعی می‌تواند واگذاری این زمین‌ها را لغو کند. برای زمین‌های تصرفی هم دستگاه قضایی بایستی ورود کند و اقدامات لازم را برای رفع تصرف انجام دهد.
راهکار کارشناسان بهداشت
کارشناسان بهداشت هم در این بازدید حضور داشتند و هرکدام به ارائه راهکار برای حل این مشکل پرداختند.
محمدعلی محسنی‌پور کارشناس بهداشت محیط مرکز بهداشت والفجر اظهار کرد: فاضلاب رها شده شهر شیراز وارد کانالی می‌شود که در انتهای این کانال حدود یک هزار هکتار گندم کاشته شده است. باید از این اتفاق جلوگیری شود تا این گندم بر سر سفره مردم نرود.
محسنی‌پور ادامه داد: حدود ده سال است که پیگیری‌های لازم برای جلوگیری از این روند انجام داده‌ایم و حتی برای ۱۰ نفر از کشاورزان متخلف حکم تعزیری صادر شده است اما متأسفانه این حکم بازدارنده نبوده و نه تنها از کار آنها جلوگیری نشده بلکه این افراد در حال گسترده‌تر کردن زمین‌های کشاورزی خود هستند.
امحای محصولات کشاورزان
وی گفت: می‌بایست عوامل اجرایی از جمله نیروی انتظامی، شهرداری، بهداشت و محیط زیست پای کار بیایند تا از کار این کشاورزان جلوگیری و محصولات آنها امحا و از دسترس مردم خارج شود.
علیرضا فاتح کارشناس بهداشت محیط هم با استفاده از نقشه‌های هوایی مزارعی که با فاضلاب در اطراف شیراز آبیاری می‌شود و با مقایسه عکس‌های هوایی سال ۲۰۰۳ و ۲۰۲۲ گفت: با مقایسه تصاویر سال ۲۰۲۲ با ۲۰۰۳ به وضوح تفاوت و تسخیر اراضی منطقه مشخص و قابل مشاهده است.
خارج کردن فاضلاب از دسترس کشاورزان
وی با بیان اینکه بسیاری از مزارع شرق و شمال شرق شیراز زیر کشت‌ها با آبیاری از فاضلاب است، افزود: بسیاری از این زمین ها در مجاورت دریاچه نمک قرار دارند که جز منابع ملی و حریم دریاچه است و مشخص نیست که این افراد چگونه اقدام به تصاحب این اراضی کرده و در آن کشاورزی می‌کنند؛ در حال حاضر ۷۵۰هکتار از زمین‌های کشاورزی با محصولاتی از جمله گندم، جو و ذرت در این منطقه زیر کشت فاضلاب است.
فاتح افزود: هم‌اکنون وارد جنگ بی سرانجام با کشاورزان شدیم. به جای برخورد با کشاورزان باید فاضلاب را از دسترس آنها خارج کنیم.
پاسکاری وظایف بین دستگاهی
مشکل آبیاری مزارع با آب فاضلاب در استان فارس مشکل جدیدی نیست؛ نزدیک به دو دهه است که مسئولان و مردم این استان نسبت به آبیاری برخی مزارع و زمین‌های کشاورزی در برخی مناطق با فاضلاب تصفیه نشده ابراز نگرانی می‌کنند، البته این موضوع بارها در نقاط مختلف استان گزارش شده اما این بار مسئولان با جدیت بیشتری خواستار رسیدگی به این موضوع هستند.
شاید یکی از مهمترین دلایل بی‌توجهی به موضوع آبیاری مزارع با فاضلاب تصفیه نشده پاسکاری وظایف بین دستگاه‌های مختلف باشد، طبق قانون چندین دستگاه در بحث نظارت آبیاری مزارع و اراضی کشاورزی دخیل هستند با این وجود پاسکاری وظایف موجب شده تا کابوس آبیاری برخی محصولات کشاورزی با آب‌های آلوده آرامش مردم را برهم بزند. لذا نیاز است که با هم‌افزایی بیش از پیش دستگاه‌های اجرایی این مشکل هر چه سریعتر حل و فصل شود تا آسیب بیشتری به بدنه سلامت جامعه وارد نشود.
