شیراز تحلیل – ابراهیم متقی استاد تمام دانشکده حقوق و علوم سیاسی دانشگاه تهران شنبه در نشست تخصصی «خلیج فارس در آستانه قرن جدید؛ درس‌های گذشته و افق‌های آینده» اظهار کرد: نظم منطقه‌ای موجود یک نظم آشوب زده است و نشانه‌های آشوب‌زدگی نظم منطقه ای را می‌توانیم در فضای جنوب غرب آسیا، در حوزه خلیج فارس و روابط کشورها با یکدیگر مشاهده کرد.
وی در خصوص آینده شکل‌بندی‌های امنیت منطقه‌ای خلیج فارس اظهار کرد: در یک دوران تاریخی، شکل‌گیری یک سیستم امنیت دسته جمعی در خلیج فارس از اهمیت بسیاری برخوردار و تلاش شد که توافقی در این زمینه به وجود آید.
متقی اضافه کرد: این انگاره همواره وجود داشت که در فضای خلیج فارس کشورها یا ناچار هستند در وضعیت کنش همکاری‌جویانه قرار بگیرند و یا فضای رقابتی و الگوی جدیدی از کنش بازیگران ایجاد خواهد شد؛ فضایی که امروز با تهدیدات بسیار جدی آن رو به رو هستیم.
این استاد دانشگاه بیان کرد: تهدید اول مربوط به ابتکار استانبول می‌شود. ابتکار استانبول شکلی از گسترش ناتو در حوزه خلیج فارس است.
وی با بیان اینکه ابتکار استانبول ۲۰۰۴ را ترکیه استارت زد، گفت: بر همین اساس در دوران‌های مختلف تاریخی، زمینه برای طرح موضوع در حوزه امنیتی خلیج فارس در عرصه امنیتی نظام جهانی ناتو فراهم شد؛ در همان انگاره‌ای که آمریکایی‌ها تلاش داشتند موقعیت خودشان را در اروپای غربی به حوزه اوراسیا متصل کنند و روسیه را در فضای کنترل بیشتر و موثرتر قرار بدهند.
متقی گفت: در این شرایط ما شاهد شکل‌گیری وضعیت و فضایی هستیم که سطح کاهش امنیتی کشورهای حوزه خلیج‌فارس با ترکیه و ناتو روز به روز افزایش بیشتری پیدا می‌کند.
استاد تمام دانشکده حقوق و علوم سیاسی دانشگاه تهران افزود: بحث اصلی امروز ما این است که فضای گسترش بحران در حوزه خلیج فارس و تغییر در قواعد بنیادین ساختاری در حال ظهور است و ما شاهد هستیم که یک نوع تکریم جدیدی از قواعد رفتاری به وجود می‌آید.
وی یادآوری کرد: امروز ایالات متحده از یک سو خودش در محیط منطقه‌ای حضور دارد. در واقع نیروهای نظامی آمریکا در منطقه جذبه جا می‌شوند و شاهد کنش عملیاتی آمریکایی ها در عراق، قطر و امارات هستیم و از سوی دیگر کشورهای منطقه‌ای در وضعیت کنش تعاملی با ایالات متحده و ناتو قرار دارند.
متقی گفت: ترکیه حلقه وصل این مجموعه است؛ ترکیه این تجربه را داشت که در دوران جنگ سرد، ناتو را به پیمان سنتو متصل کرد و سنتو هم از طریق پاکستان به سیتو متصل می‌شد. بنابراین ترکیه قصد دارد همان تجربه تاریخی متصل‌سازی ناتو به سنتو، سیتو و آنزوس را در چارچوب کشورهای حوزه خلیج فارس و فضای ژئوپولتیکی جدید مورد آزمون قرار دهد.
وی با اشاره به فضای فعلی و بحرانی که در اکراین شکل گرفت، افزود: امروز ضرورت‌های امنیتی آمریکا ایجاب نمی‌کند که کنش راهبردی و ژئوپلتیکی را برای مقابله با ایران در دستور کار قرار بدهد.
استاد تمام دانشگاه عنوان کرد: نکته دیگری که در فضای امنیت منطقه‌ای خلیج فارس مشاهده می‌شود و بحران ساز است؛ مسئله مربوط به پیوند رژیم صهیونیستی با کشورهای منطقه خلیج فارس است.
وی گفت: از سال ۲۰۰۶ شاهد شکل‌گیری یک نوع چندجانبه گرایی هستیم که در مقابله با ایران شکل گرفت و معنا پیدا کرد.
متقی اضافه کرد: نقش‌یابی رژیم صهیونیستی دومین نشانه‌ای است که در فضای منطقه‌ای شاهد آن هستیم. بازی این رژیم یک بازی ظهور خزنده است. ظهور خزنده رژیم صهیونیستی بدون قالب‌های ابتکار استانبول معنا پیدا نمی‌کرد.
وی گفت: هر کدام از این شاخص‌ها و انگاره‌ها نشان می‌دهد که معادله قدرت چگونه بر الگوی رفتار امنیتی بازیگران تأثیرگذار بوده و می‌تواند امنیت جدیدی را فراهم کند.
متقی اعلام کرد: با توجه به این مسئله که آمریکایی ها سردار سلیمانی را از عراق هدف قرار می‌دهند، درمی‌یابیم که عراق از حاکمیت و اقتدار لازم برخوردار نیست. زمانی‌که ایران اقدام متقابل را در ارتباط با پایگاه آمریکایی‌ها به انجام می‌رساند بیانگر این است که باز هم دولت عراق، امنیت عراق و ساخت قدرت عراق با یک سری چالش‌های در حال ظهور همراه است. بنابراین طبیعی است که شاهد نشانه‌هایی از به وجود آمدن چنین وضعیتی در محیط منطقه همجوار باشیم.
وی یادآور شد: بیشترین سود حاکم شدن این وضعیت بر فضا را رژیم صهیونیستی می‌برد. چراکه آنان به دنبال این هستند که فضای آشوب منطقه‌ای را به تمامی حوزه خلیج فارس تسری بدهند و ایران را درگیر بحران‌های امنیت منطقه‌ای کنند.
متقی بیان کرد: وقتی زندگی در یک منطقه ماهیت بحرانی پیدا می‌کند، زندگی در این منطقه به گونه‌ای اجتناب پذیری زمینه گسترش بحران را به وجود می‌آورد.
این استاد دانشگاه اضافه کرد: در واقع نظریه تسری و سرایتی وجود دارد که می‌تواند فضای امنیت منطقه‌ای را تحت تأثیر قرار دهد؛ نشانه‌هایی از بحران را گسترش دهد و آثار این بحران در محیط منطقه‌ای مشاهده شود.
وی با طرح این پرسش که جمهوری اسلامی ایران در چنین شرایطی چه گزینه‌هایی پیشرو دارد،گفت: گسترش ناتو از گزینه‌هایی است که ایران در چنین شرایطی، پیشرو دارد تا با بهره‌گیری از سازوکارهایی بتواند امنیت ملی و منطقه‌ای خود را تا حد ممکن پاسداری کند.
متقی بیان داشت: ما شاهد نشانه‌هایی از گسترش نفوذ رژیم صهیونیستی در محیط منطقه هستیم که این مسیله را باید در قالب الگوهایی تبیین کنیم تا به گونه اجتناب ناپذیر واکنش ایران را ایجاد کند.
وی عنوان کرد: ایران در چنین شرایط و فضایی به گونه‌ای اجتناب ناپذیر ناچار خواهد شد که از وضعیت امنیتی خود حفاظت کند. اما این پرسش مطرح است که ایران چگونه باید از وضعیت امنیتی خود حفاظت کند؟ آیا باید از طریق سازش این کار را کند؟
این استاد دانشگاه گفت: برخی پس از ترور سردار سلیمانی توصیه کردند که ایران اقدام متقابل نظامی و سخت‌افزاری به انجام نرساند. در حالی که اگر ایران چنین توصیه‌ای را در پیش می‌گرفت قطعا شاهد اقدامات بیشتری از سوی ترامپ علیه جمهوری اسلامی بودیم.
وی افزود: هرگونه سیاست سازش در فضای امنیت منطقه‌ای پرمخاطره و آشوب زده، قطعا چالش‌های امنیتی ایران را بیشتر می‌کند. بازیگران و قدرت‌های بزرگ باید به این امر واقف باشند که قدرت ایران اولا مبتنی بر نشانه‌هایی از بازدارندگی منطقه‌ای است، ثانیا مبتنی بر این است که دفاع از حوزه امنیت سرزمینی را به انجام برساند.
متقی گفت: همچنین ایران درصد است که همکاری‌های منطقه‌ای را گسترش بدهد. هرچند با نقش‌یابی بازیگران آشوب‌ساز همانند رژیم صهیونیستی، فضای بحران با چالش‌های بیشتری رو به رو خواهد شد.
وی ادامه داد: خلیج فارس در سال ۲۰۲۲ نسبت به دیگر دوران تاریخی با التهاب امنیتی بیشتری رو به رو است زیرا در این دوران موازنه قدرت به گونه ای تغییر پیدا کرده که امکان کنترل آن در کوتاه مدت امکان‌پذیر نخواهد بود.
خلیج فارس امنیتی ترین مکان آبی دنیاست
سید محمد کاظم سجادپور استاد تمام دانشکده روابط بین‌الملل وزارت امورخارجه هم گفت: خلیج فارس یک پدیده چند لایه است. می‌توان گفت خلیج فارس از لایه‌های مختلف ملی، هویتی، انسانی، مردمی، اقتصادی، فرهنگی، عاطفی، تاریخی و بین‌المللی بهره می‌برد.
وی با بیان اینکه بُعد استراتژیک خلیج فارس از اهمیت بسیاری برخوردار است، گفت: منظور از بُعد استراتژیک، حوزه‌هایی است که به امنیت ملی، امنیت منطقه‌ای و امنیت جهانی برمی‌گردد.
سجادپور ادامه داد: ما حدود ۵۰۰ سال است شاهد این هستیم که خلیج فارس نماد و سمبل قدرت‌های هژمون در روابط بین‌المللی است.
وی گفت: پرتغالی‌ها ۵۰۰ سال پیش، دژ نظامی در خلیج فارس ایجاد کردند و حدود ۱۰۰سال بر سواحل جنوبی ایران تسلط داشتند و به بهره‌برداری از آن می پرداختند.
سجادپور اضافه کرد: در آن زمان پرتغال در اوج قدرت جهانی بود اما طولی نکشید که اسپانیا به رقابت با پرتغال پرداخت و جنگی میان این دو کشور در خلیج فارس شکل گرفت. در نهایت پرتغال به حیات هژمونیکی اسپانیا پایان داد.
به دنبال آن هلند، انگلیس، ایالات متحده و شوروی نیز سعی کردند از طریق حضور در خلیج فارس، قدرت هژمونی دنیا باشند.
این استاد دانشگاه گفت: در طول چند قرن شاهد رقابت‌های سنگین بین قدرت‌های بزرگ غربی برای حضور هژمونیک بوده‌ایم.
وی با بیان اینکه خلیج فارس در حال حاضر امنیتی ترین مکان آبی دنیاست، گفت: خلیج فارس به عنوان یک مکان دریایی بیش از گذشته امنیتی شده است. تعداد کُنش‌های امنیتی در چهل سال گذشته در خلیج فارس نشان‌می‌دهد که خلیج فارس یکی از پرکنش‌ترین منطقه امنیتی در طول چهار دهه گذشته بوده است.
سجادپور بیان داشت: تعدد بازیگران در منطقه خلیج فارس نیز از دیگر مسائل مهم و قابل توجه است. حضور ایالات متحده و قدرت‌های بزرگ و همچنین رژیم صهیونسیتی، داعش و گروه‌های تکفیری این منطقه را بسیار امنیتی کرده است.
وی با اشاره به اینکه روسیه از نظر حضور استراتژیک در عرصه خلیج فارس به عنوان یک قدرت بزرگ محسوب می‌شود، گفت: روسیه در حال حاضر به یک کنشگر بین‌المللی متفاوت با گذشته در حوزه خلیج فارس تبدیل شده و آمریکا نیز در یک حالت خاصی قرار دارد که نه مانند گذشته و نه فارغ از گذشته است.
این استاد دانشگاه ادامه داد: هیچ گاه قدرت‌های منطقه‌ای در تاریخ روابط بین الملل به این اندازه که امروز اثرگذار هستند موثر نبوده‌اند. به عنوان مثال نقشی که عربستان سعودی در ۱۰ سال گذشته ایفا کرده، با نقش کلاسیک و سنتی‌اش بسیار متفاوت بوده است.
سجادپور گفت: ایران تنها کشوری در منطقه محسوب می‌شود که امنیتش صد در صد توسط خودش تولید می‌شود و این مسئله هم از نظر سخت‌افزاری و هم از لحاظ نرم‌افزاری بسیار حائز اهمیت است.
وی با بیان اینکه سواحل شمالی خلیج فارس به صورت یکپارچه در اختیار ایران است، گفت: این موضوع، کنش‌گری ایران را با دیگر کنش‌گران منطقه متفاوت کرده و این کشور برای اولین بار در قامت یک قدرت منطقه‌ای در خلیج فارس ظاهر شده است.
استاد تمام دانشکده روابط بین‌الملل وزارت امورخارجه با بیان اینکه پیشبرد منافع کشور نیازمند کار علمی، تحقیقاتی، پژوهشی و افزایش آگاهی عمومی است، گفت: کنش‌گری ایران و تدوین و طراحی این نقش در این عرصه پیچیده از اهمیت بسیاری برخوردار است و می‌توان گفت خلیج فارس مکان حساسی بوده و خواهد بود. در واقع خلیج فارس منطقه بسیار پیچیده و امنیتی است.
نشست تخصصی «خلیج فارس در آستانه قرن جدید؛ درس‌های گذشته و افق‌های آینده» توسط معاونت پژوهشی و مرکز مطالعات راهبردی خلیج فارس دانشکده حقوق و علوم سیاسی دانشگاه شیراز، گروه علوم سیاسی خانه اندیشمندان علوم انسانی و گروه خلیج فارس و کشورهای همجوار انجمن ایرانی مطالعات غرب آسیا برگزار شد.
دهم اردیبهشت ماه در تقویم رسمی کشورمان به نام روز ملی خلیج فارس نام گذاری شده این نام بر گرفته از گوهر ناب هویت ایرانی و نمادی از مقاومت ایرانیان در مقابله با بیگانگان است.
دلیل نام‌گذاری دهم اردیبهشت این است که نیروهای پرتغالی از ۲۱ تا ۳۰ آوریل ۱۶۲۲ میلادی و قریب ۴۰۰ سال قبل سواحل جنوب ایران را پس از ۱۱۷ سال حضور یا اشغال ترک کردند.
شاه عباس در عهد صفویه و در سال ۱۶۲۱ هرمز را از چنگ پرتغالی‌ها درآورد و سال بعد در آوریل ۱۶۲۲ و در پی رشادت‌های لشکریان ایران به فرماندهی «امامقلی‌خان» خلیج فارس را ترک کردند.
شورای عالی انقلاب فرهنگی نیز در سال‌های اخیر بر پایۀ همین تاریخچه دهم اردیبهشت را به عنوان روز ملی خلیج فارس نام‌گذاری کرده است. / ایرنا
